نقد فیلم هزارتو، بیماری فیلمنامه - مجله بوشهری ها

فیلم داستان زوجی - با بازی شهاب حسینی و ساره بیات - را روایت می کند که قرار است به همراه فرزند 5 ساله خود بردیا به آمریکا مهاجرت کنند. در این میان شهاب حسینی بردیا را در یک مرکز خرید گم می کند و این شروعی است بر هشتاد دقیقه گشت و گذار و فریاد های بی هدف و در نهایت گره گشایی بسیار نازل از این گم شدن. ریشه مسائل اصلی هزارتو را باید در فیلمنامه آن که به دست طلا معتضدی به رشته تحریر در آمده است، جستجو کرد. پیرنگ فیلم از الگوی شوک و غافل گیری پیروی می کند و فیلم قرار است بر مبنای یک معما پیش برود. معمای کودکی که گم شده است و پدر و مادر نگرانش به همراه یک لشکر انسان دیگر از جمله نیروی پلیس و نریمان دایی بچه (پژمان جمشیدی) و دوست ساره بیات (غزاله نظر) دنبالش می گردند. اما مشکل این جاست که خود این معما به حدی احمقانه است که حل آن فقط باعث سرخوردگی مخاطب می شود.

قبلا هم نوشته بودم که آثار معما محور که قرار است بر مبنای غافلگیری پیش بروند اگر پرداخت جدی سینمایی نداشته باشند تبدیل به فیلم های یک بار مصرف - همانند بسکمک از آثار سینمای تجاری روز دنیا - خواهند شد که پس از باز شدن گره شان و مشخص شدن انتهای کار دیگر قابل دیدن نیستند. راه نجات از این بن بست جایگزین کردن عنصر تعلیق به جای غافلگیری است تا بیننده قدم به قدم با درام جلو برود و مهم نه انتهای کار بلکه پیوستگی ثانیه به ثانیه ماجرا تا رسیدن به نتیجه مورد نظر باشد. هما ن طور که هیچکاک در مصاحبه با تروفو توضیح می دهد که اگر یک بمب زیر این میز منفجر شود برای یک ثانیه غافلگیری ایجاد می کند، در صورت این که اگر بیننده بداند بمب زیر میز کار گذاشته شده است، دقایق پر استرسی را تا انفجار خواهد گذراند.

اما هزارتو حتی برای همان یک بار دیدن پیش از باز شدن گره اش هم فیلم خوبی نیست، چرا که ذات معمایش به قدری نخ نما و دم دستی است که تعریف کردن آن نیز هر کسی را خسته می کند. مسائل اساسی فیلمنامه نخست از شخصیت پردازی شروع می شود. هیچ کدام از شخصیت ها نه پیشینه ای دارند و نه سمپاتی ایجاد می کنند. هیچ کدام از کارهایشان منطق ندارد و اساسا هیچ کدام از آن ها انسان نیستند. دنیای هزارتو قرار است دنیایی باشد که هیچ کس به کسی رحم نمی کند و بین نزدیک ترین اعضای یک خانواده نیز هیچ اعتمادی وجود ندارد و همه برای خود رازی دارند. همه دیگران را برای نفع شخصی می خواهند و در حساس ترین شرایط نیز به دنبال سواستفاده های خود هستند. اما پرداخت کاریکاتور گونه سبب شده تا این حرف ها فقط در مرحله نیت فیلمساز حضور داشته باشند و نشانی از آن ها در فیلم نهایی نباشد.

خط روایی داستان به شدت لنگ می زند. فیلمساز تصمیم دارد تا با شوک های متوالی این خط داستانی بی منطق را لاپوشانی کرده و نوعی جذابیت به سبک سریال های ترکی به فیلم ببخشد. نخستین تمهید فیلمساز استقاده از این مسئله است که شهاب حسینی پدر واقعی بچه نیست. سپس گذشته ای بدون کارکرد - که در نهایت قرار است دلیلی دراماتیک برای تلاش های حسینی برای یافتن بچه باشد - از همسر قبلی ساره بیات بیان می شود. شوک های قابل پیش بینی دیگر شامل کشف یک رابطه خیانت، سواستفاده دایی بردیا از موقعیت پیش آمده و چندین و چند مسئله بی اهمیت دیگر و در نهایت گره گشایی افتضاح قضیه است.

فیلمساز با حضور شخصیت پلیس سعی کرده تا هر لحظه بیننده را به یکی از اعضای خانواده مظنون کند. از پدر و دایی بردیا گرفته تا حتی مادربزرگش مورد ظن بیننده قرار می گیرند و از این منظر داستان به شیوه رمان های آگاتا کریستی - این کجا و آن کجا؟! - عمل می کند. این ظن از آن جا شکل می گیرد که هر کس در این خانواده رازی دارد. در جایی از داستان متوجه می شویم شهاب حسینی و غزاله نظر با هم رابطه دارند. بردیا نیز هنگامی که حسینی به خانه او رفته در ماشین مانده است و ربوده شده. بلبشویی جدید به پا می شود و در نهایت ساره بیات محکوم می شود که به اندازه کافی به شوهرش توجه نکرده است. سپس باز هم پیش زمینه ای دیگر از رابطه مخفی حسینی و نظر می شنویم - اساسا در فیلم چیزی نمی بینیم و صرفا می شنویم - و در اینجا حسینی لو می دهد که به نحوی با کشته شدن همسر قبلی بیات در ارتباط بوده است. دلیلش این است که او بوده که پشت فرمون نشسته و باعث تصادف شده است. سپس جمله ای به شدت فیلم فارسی وارانه - نمی تونم هم شوهرشو ازش بگیرم هم بچشو - از زبان او بیان می شود.

خط داستانی دایی بردیا نیز همین گونه است. در این شرایط بحرانی او سعی می کند شهاب حسینی را با کمک زنی که به نظر دوستش می رسد، تلکه کند. آن دیالوگ بین او و مادرش چیست؟ راز آن ها که پلیس نگفتند چه کارکرد دراماتیکی در داستان دارد؟ از سوی دیگر غزاله نظر با شخص دیگری که از او کوچکتر است و برایش مانتو می برد نیز رابطه دارد. در نهایت می بینیم که او با دلیلی احمقانه فوت شده و غزاله نظر پیش خود اعتراف می کند که بچه را پیش او گذاشته است. حقیقتا این قسمت فیلمنامه یکی از عجیب ترین قسمت های آن بود. به نظر می رسد فیلمنامه نویس نه دلیل و انگیزه و نه پرداختی را برای گره گشایی داستانش ضروری دیده است. ساده ترین سوال این است که چرا؟ چرا پس از این همه بگیر و ببند می فهمیم غزاله نظر بوده که بچه را دزدیده؟ سود این قضیه برای او چه بوده است؟ نزدیک ترین چیزی که به ذهن می رسد این است که مهاجرت شهاب حسینی را مختل کند. اما در نهایت چه؟ می خواست بچه را بکشد؟ در نهایت که بچه پیدا می شد و آن ها نیز می رفتند. فقط تعویق سفر مسئله بود؟ پاسخ فیلم به معمایی که درست می کند یک نمی دانم بزرگ است.

گاف های فیلمنامه اما به این جا ختم نمی شود. به راستی شهاب حسینی هیچ زمانی را پیدا نمی کرد که بدون همراهی بچه به دیدن معشوقه اش برود؟ در جایی از فیلم گفته می شود که مادربزرگ به ساره بیات توصیه می کرده که هنگام خرید و بیرون رفتن بردیا را با همسرش بفرستد تا جلوی آمار دادن زنان دیگر به او را بگیرد. اما هنگام کار چه؟ یعنی این بچه همیشه خدا حتی سر کار ساختمان نیز به همراه حسینی می رفته است؟ از سوی دیگر لحظه ای از فیلم وجود دارد که حسینی به بچه ای عقب مانده مشکوک می شود. به شکلی وحشیانه وارد خانه او و مادر پیرش شده و عروسک بردیا را در دست او می بیند. سپس به شکل ناگهانی این قضیه رها می شود. این بچه عروسک را از کجا آورده است؟ مادر پیرش (شیرین یزدان بخش) می گوید او هر چه را در خیابان می بیند با خود به خانه می آورد. به راستی چه کسی وقتی بچه اش را گم کرده و عروسکش را در دست دیگری می بیند با همین یک خط جمله حجت برایش تمام شده و دست از سر طرف برمی دارد؟ اگر بخواهیم این گاف ها را ادامه دهیم نیاز به سکانس بندی کامل فیلم است و قطعا از حوصله این نوشتار خارج است.

کارگردانی نیز دست کمی از فیلمنامه بد فیلم ندارد. یک نمونه ساده این که فیلم با اسلوموشن شروع می شود. اسلوموشنی از شهاب حسینی که به سمت دوربین می دود و می فهمیم که بعد می فهمیم که بچه اش را گم کرده است. کارکرد این اسلوموشن در فیلم چیست؟ به جز حالت بصری موزیک ویدیویی به فیلم دادن این نما هیچ کاری نمی کند. بازی ها نیز تعریفی ندارند. ساره بیات به واقع تبدیل به تکراری ترین بازیگر سینمای ایران شده است. تعداد نقش هایی که از او در هیبت زنان رنج کشیده و یا بورژوای افسرده دیده ام از تعداد انگشتان دست و پا روی هم تجاوز می کند. بدترین انتخاب فیلم اما پژمان جمشیدی است. او که چند سالی است از ورزش خداحافظی کرده و به دنیای سینما آمده، اکثرا با نقش های کمدی مطرح بوده است. اما این بار در نقشی جدی به قدری بد عمل می کند که در دقایق ملتهب، بار کمیک ماجرا بیشتر از بار جدی آن است. این مسئله ای است که در فیلم خانه پدری نیز به نحوی وجود داشت و آن جا نیز انتخاب مهران رجبی به عنوان بازیگری کمدی و تلویزیونی در نقشی مهم و جدی به فیلم ضربه می زد. انتخاب هایی که شاید شجاعانه به نظر برسند اما در نهایت به نفع فیلم ها نیستند.

هزارتو فیلم بسیار ناامیدکننده ای است که بار دیگر ثابت می کند مشکل اساسی سینمای ایران فیلمنامه است. در این اوضاع است که نقش فیلم نامه نویسان جدی که بعضا از نقد و با دانش کافی نسبت به مدیوم سینما و حتی تجربیات تئوریک وارد این عرصه می شوند، بیشتر و بیشتر هویدا می شود.