نسخه جدید مرکز پژوهش های اتاق ایران برای توسعه صنایع کوچک و متوسط - مجله بوشهری ها

به گزارش خبرنگاراندر بسکمک از کشورهای جهان، بنگاه های کوچک و متوسط با مزایایی که از طریق خوشه سازی کسب کرده اند، توانسته اند به عنوان مهم ترین بخش از اقتصاد مطرح شوند. اما در ایران به رغم وجود تعداد قابل توجهی بنگاه های کوچک و متوسط، این بنگاه ها نتوانسته اند در اقتصاد کشور به عنوان یک بخش اثرگذار به ایفای نقش بپردازند.

بررسی ها نشان می دهد هم اکنون خوشه های صنعتی موجود در کشور از شرایط مناسبی برخوردار نیستند، اما چرا؟ مرکز پژوهش های اتاق ایران در گزارشی با تشریح مهم ترین موانع توسعه خوشه های صنعتی، راهکارهایی نظیر مبنا قرار دریافت الگو توسعه خوشه ای در اسناد بالادستی، تدوین برنامه های سالانه توسعه خوشه های صنعتی، ایجاد الزام قانونی برای نهادها و سازمان های مختلف به منظور مشارکت در برنامه های توسعه خوشه ها، تامین منابع اقتصادی به موقع و صحیح پروژه توسعه خوشه ها و تقویت فرهنگ همکاری و فعالیت مشترک در جامعه برای توسعه آنها پیشنهاد داده است.

امروزه در بیشتر کشورهای جهان، بنگاه های کوچک و متوسط از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات در حال نقش آفرینی هستند و از عوامل راهبردی توسعه اقتصادی، اشتغال زایی و رقابت پذیری صنایع هستند. این در حالی است که در کشور ما با وجود اینکه بیش از 90 درصد واحدهای تولیدی در گروه بنگاه های کوچک و متوسط قرار می گیرند، اما این بنگاه ها نتوانسته اند سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی و ارزش افزوده داشته باشند و از محدودیت ها و چالش های زیادی رنج می برند.

در کشور ما سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران در قالب همکاری با سازمان یونیدو در راستای بهبود شرایط بنگاه های کوچک و متوسط قدم های متعددی برداشته و از سال 1380 طرح ملی توسعه خوشه ها (برنامه توسعه خوشه ای) را در کشور پیاده سازی کرده است. به همین دلیل سازمان مذکور آیین نامه توسعه خوشه های کسب وکار را تدوین کرده و گام های اجرایی که در توسعه خوشه ها به ترتیب اولویت زمانی باید بردارند را تشریح کرده است.

شناسایی و اولویت بندی خوشه های کسب وکار استان و انتخاب خوشه یا خوشه های اولویت دار برای توسعه: اولین گام برای اجرای برنامه توسعه خوشه ای، مطالعه فراگیر و شناسایی خوشه های کسب وکار در کشور و در نهایت اولویت بندی خوشه ها است. لازم به ذکر است که اولویت بندی خوشه های صنعتی شناسایی شده براساس معیارهایی نظیر توان تولیدی خوشه، اشتغال زایی، توان صادراتی، قدمت خوشه، توسعه پذیری خوشه و مواردی از این قبیل صورت می گیرد.

امکان سنجی اجرای پروژه توسعه خوشه ای برای خوشه یا خوشه های اولویت دار برای توسعه: بعد از اینکه در مرحله اول، تعداد، معینات و همچنین میزان اهمیت خوشه های صنعتی موجود در کشور معین شد، در قدم بعدی به منظور کسب اطمینان از اینکه آیا اجرای پروژه توسعه خوشه ای برای خوشه های انتخاب شده از اثربخشی لازم برخوردار است یا خیر، مطالعه امکان سنجی اجرای پروژه توسعه خوشه ای برای خوشه موردنظر انجام می گیرد.

ایجاد پروژه توسعه خوشه ای برای خوشه یا خوشه هایی که نتیجه مطالعه امکان سنجی آنها مثبت است: در صورت قابل توجیه بودن اجرای پروژه توسعه خوشه ای برای خوشه های موردنظر، گام بعدی اجرای پروژه توسعه خوشه ای است که این برنامه با توجه به میزان پیشرفت خوشه و متناسب با اقتضائات خوشه به مدت 3 تا 5 سال اجرا می شود. پروژه توسعه خوشه صنعتی، تلاشی برنامه ریزی شده است که به واسطه شناسایی صحیح و کامل مسائل پیش روی خوشه و طراحی بهترین راهکارها، توسط یک نهاد توسعه ای با همکاری و کمک نهادهای مختلف جهت ارتقای سطح و پویایی یک خوشه و بهبود توان رقابت پذیری آن به اجرا درمی آید.

تداوم برنامه های حمایتی از خوشه یا خوشه هایی که پروژه توسعه خوشه ای آنها پایان یافته است: هر چند که بعد از سپری شدن فرآیند توسعه خوشه در قالب انجام پروژه توسعه خوشه ای و رسیدن خوشه به مرحله توسعه یافتگی، قرارداد پروژه توسعه خوشه پایان می یابد، اما نهادها و سازمان های مرتبط می توانند همانند گذشته حمایت های خود از خوشه ها را ادامه دهند.

تصویر آماری خوشه ها

یافته های حاصل از پروژه ملی توسعه خوشه ای حاکی از آن است که تا به امروز 430 خوشه در سطح استان های مختلف شناسایی شده که برنامه توسعه خوشه ای برای 37 خوشه در حال اجرا است و در 99 خوشه نیز این پروژه به طور کامل پیاده سازی شده است. ارزیابی ها نشان می دهد قسمت اعظمی از خوشه های صنعتی کشور در استان های اصفهان، مازندران و آذربایجان شرقی متمرکز هستند.

همچنین نگاهی به ترکیب خوشه های صنعتی موجود در کشور برحسب درجه توسعه یافتگی حاکی از آن است که اغلب خوشه های موجود در کشور در حال شکل گیری هستند و خوشه بالغ و توسعه یافته ای در کشور وجود ندارد. همچنین ارزیابی ها بیانگر دستاوردهای کلان حاصل از اجرای برنامه توسعه خوشه ای در کشور است. آمار موجود موید این امر است که اجرای پروژه توسعه خوشه ای و ساماندهی بنگاه ها در قالب خوشه در شرایط اشتغال، ارزش تولیدات خوشه ها و همچنین میزان صادرات آنها تاثیر مناسبی داشته است.

نگاهی به ترکیب بنگاه های فعال در خوشه های صنعتی شناسایی شده از منظر اندازه بنگاه ها نشان می دهد که بنگاه های خویش فرما با سهم 4/ 51 درصد و بنگاه های خرد کمتر از 10 نفر با سهمی حدود 39 درصد اغلب ذی نفعان خوشه را تشکیل می دهند و سهم سایر بنگاه ها کمتر از 10 درصد است.

از سوی دیگر میزان استفاده از ماشین آلات صنعتی در فرآیند تولید خوشه بیانگر میزان سطح مکانیزاسیون در خوشه است. در صورتی که فرآیند تولید سنتی باشد، سطح مکانیزاسیون در خوشه پایین است و از طرف دیگر در خوشه هایی که تولید کاملا مبتنی بر ماشین آلات صنعتی است، سطح مکانیزاسیون بالا است. نگاهی به میزان صنعتی بودن واحدهای اقتصادی در خوشه های صنعتی نشان می دهد که میزان استفاده از ماشین آلات صنعتی در فرآیند تولید خوشه های صنعتی کشور اندک و تنها 5 درصد بنگاه ها دارای سطح مکانیزاسیون بالا هستند و 35 درصد بنگاه ها با سطح مکانیزاسیون پایین در حال فعالیت هستند.

اطلاعات موجود در خصوص اشتغال خوشه های شناسایی شده حاکی از آن است که حدود 62 درصد از نیروی کار موجود در خوشه های صنعتی دارای اشتغال دائم هستند و 38 درصد نیز اشتغال شان به صورت فصلی است. درخصوص مهارت نیروی کار نیز ارزیابی ها نشان می دهد که اغلب نیروهای کار مشغول در خوشه های صنعتی نیمه ماهر و غیرماهر هستند و سهم نیروی کار ماهر در خوشه ها بسیار ناچیز است.

مسائل توسعه خوشه های صنعتی

به عنوان مهم ترین معضل، الگوی توسعه خوشه ای به عنوان یک الگوی توسعه اقتصادی در کشور به طور ویژه مورد توجه قرار نگرفته است و در میان سیاست گذاران کشور فقدان باور و اعتقاد به الگوی توسعه خوشه ای به عنوان یک رویکرد جامع توسعه کسب وکارها به ویژه کسب وکارهای کوچک و متوسط مشاهده می شود. از همین رو در قدم اول ضرورت دارد که در تدوین اسناد بالادستی به ویژه برنامه های پنج ساله توسعه کشور، الگوی توسعه خوشه ای به عنوان یک الگوی اساسی برای بهبود شرایط بنگاه ها به ویژه بنگاه های کوچک و متوسط مبنای عمل قرار گیرد. همچنین تدوین برنامه های سالانه توسعه خوشه های صنعتی و معین وظایف و مسوولیت های دستگاه ها و نهادهای پشتیبان در سطح ملی و استانی نیز امری لازم است.

توسعه یک خوشه از یک طرف در گرو توسعه تمام حوزه های کسب وکار آن خوشه است و از طرف دیگر با مداخله یک نهاد یا سازمان به تنهایی اتفاق نمی افتد. بنابراین مشارکت و پشتیبانی سازمان ها و نهادهای مرتبط پیش شرط اساسی برای توسعه و توانمندسازی خوشه ها و به طور کلی رمز موفقیت برنامه های توسعه خوشه ای است. هر چند در کشور ما، سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی در استان های مختلف آغازگر برنامه توسعه خوشه ای بوده است، اما توسعه و تداوم برنامه های توسعه خوشه ای در گرو مشارکت و حمایت سایر نهادها و سازمان های مختلف است. این در حالی است که مشارکت نهادها و سازمان های مرتبط در پروژه های توسعه خوشه ای تعریف شده در کشور به کندی اتفاق می افتد. یکی از مهم ترین دلایل این امر، نبود یک مصوبه و برنامه فراگیر و الزامی برای تمامی سازمان ها و نهادها است. این موضوع نیز تاکیدی بر لزوم توجه به موضوع خوشه های صنعتی در اسناد بالادستی و ایجاد الزام قانونی برای نهادها و سازمان های مختلف برای مشارکت در برنامه های توسعه خوشه ها است.

به منظور توسعه یک خوشه باید برنامه ها و پروژه های متعددی متناسب با نیاز آن خوشه تعریف و اجرا شود و اجرای برنامه های مذکور در گرو مهیا بودن پیش نیازهای مربوطه است که یکی از این پیش نیازها، فراهم بودن منابع اقتصادی مورد نیاز برای اجرای این پروژه ها است. هر چند در اسناد کشور، یک ردیف بودجه برای توسعه خوشه های صنعتی تعریف شده، اما عدم تامین به موقع و صحیح این منابع اقتصادی، مساله ارتقای خوشه ها در کشور را با مشکل روبرو کرده است. از همین رو اهتمام جدی به تامین اقتصادی بودجه مورد نظر کمک شایانی به رفع مسائل تامین اقتصادی پروژه ها و برنامه های تعریف شده برای توسعه خوشه های صنعتی می کند.

فعالیت های خوشه های صنعتی شناسایی شده در کشور نه تنها دانش محور نیستند بلکه اغلب منابع محور هستند. عدم مشارکت و پیوند میان دانشگاه ها، مراکز علمی و تحقیقاتی، پارک های عمل و فناوری و مراکز آموزشی با خوشه های صنعتی برای تبدیل آنها به خوشه های نوآور و پیشرو منجر به تمرکز خوشه ها بر منابع فیزیکی شده است. از همین رو برای بهبود شرایط خوشه ها، افزایش مهارت نیروی کار فعال در آنها، پیشرفت سطح تکنولوژیک مورد استفاده، دانش محور شدن و ارتقای کیفیت محصولات تولیدی آنها لازم است که دولت در راستای تقویت پیوند و ارتباط بین دانشگاه ها، مراکز آموزشی، مراکز علمی و تحقیقاتی و... با خوشه های کسب وکار حمایت های ویژه ای نظیر تامین اقتصادی پروژه های ارتباط دانشگاه و صنعت، ایجاد مراکز تحقیق و توسعه تخصصی، کمک اقتصادی به پروژه های ارتقای فناوری، حمایت های لازم از فعالیت های نوآورانه و تحقیق و توسعه جمعی و مواردی از این دست را در دستور کار خویش قرار دهد.

یکی از مسائل اساسی مرتبط با ایجاد و توسعه خوشه های صنعتی، ضعف فرهنگ همکاری و فقدان روحیه فعالیت مشترک و کارگروهی در کشور است که این امر امکان نزدیک و اعتمادسازی بین فعالان اقتصادی را با مشکل روبرو می سازد. حل این معضل به فرهنگ سازی و معرفی منافع گسترده حاصل از همکاری به ویژه در قالب خوشه صنعتی نیاز دارد. به همین دلیل تدوین و پخش برنامه های فرهنگی توسط نهادهای فرهنگی، رسانه های جمعی و صدا و سیما جهت اعتمادآفرینی و ترویج کارجمعی و فعالیت شبکه ای تاثیر بسزایی در رفع مشکل مذکور دارد. برگزاری دوره های آموزشی مختلف، سمینارها و نمایشگاه های تخصصی در حوزه توسعه خوشه های صنعتی و مزایای آن برای آشناسازی بنگاه ها، مدیران و کارشناسان سازمان ها و نهادهای مرتبط نیز کمک شایانی به این موضوع می کند.

راهکارها و پیشنهادها

راهکارهایی در راستای ایجاد و توسعه خوشه های صنعتی در کشور پیشنهاد می شود.

1- تعریف جایگاه اساسی خوشه ها در نظام صنعت کشور و تدوین استراتژی بلندمدت خوشه سازی

2- اهتمام جدی به ایجاد نهادهای خدماتی و پشتیبان خوشه های صنعتی و ارائه کمک های مشاوره ای به خوشه ها به ویژه خوشه های ناقص و در مرحله جنینی به منظور دستیابی آنها به مرحله بلوغ

3- حمایت دولت و بخش خصوصی از توسعه بازارهای صادراتی خوشه های صنعتی از طریق ارائه مشوق ها و حمایت های خاص صادراتی

4- اطلاع رسانی مستمر درخصوص اقدامات اجرا شده در زمینه خوشه سازی و دستاوردهای حاصل از آن در کشور توسط نهادهای متولی به منظور ترغیب بنگاه ها برای فعالیت در قالب خوشه صنعتی

5- تلاش جدی دولت در راستای نوسازی و تقویت زیرساخت های لازم در جهت توسعه خوشه های صنعتی کشور

کلام آخر اینکه سیاست ایجاد و توسعه خوشه های صنعتی در کشور باید با توجه به رویکرد هدف گذاری انتخابی باشد؛ بدین معنا که دولت تصمیم بگیرد در چه صنایعی و در چه مناطقی می خواهد خوشه سازی شود یا اینکه کدام یک از خوشه های موجود مورد حمایت قرار گیرد. اهمیت این موضوع از این جهت است که دولت نمی تواند از هر نوع خوشه ای حمایت کند و منابع محدود را به همه خوشه ها تخصیص دهد. بنابراین انتخاب نوع و ویژگی های خوشه ای مورد حمایت دولت بسیار مهم خواهد بود. همچنین دولت باید در خصوص حمایت های به عمل آمده از خوشه ها، نظارت کافی داشته باشد تا نتایج مورد انتظار تحقق یابد.